Filesefie in de Stellingwarven
Weeromme naor Essays
Weeromme naor Stellingwarfs
Home
Filesefie in de Stellingwarven
Omreden et filesofisch daenken heur in de twintigste ieuw veur een
groot pat toelegd het op de ni'je ontwikkelings en de inzichten van
oonze Duutse buren (mit naodrok op die van Kant en Hegel), moe'we
annemen dat et daenken in de Stellingwarven (mit heur Duuts-Saksische
aachtergrond) niet aanders verlopen is. Grote naemen van Stellingwarver
fileseveerders bin d'r liekewel niet bekend. Lag dat an de aarmoede van
de zaandgrond in disse kontreinen of was et de kneuterighied van de
overwegend kleine boerties die meer as genoeg hadden an heur daenken
over et daegeliks bestaon van eten en drinken om daordeur in et veurste
plak heurzels en daordeur ok de soorte in staand te holen? Een aandere
meugelikhied is de iewige stried die deur de jaoren henne leverd wodden
mos tegen bezetters en laand- en rechtenpikkers.
Inleiding veur een Stellingwarver filesefiemiddag (/aovend?).
Wat is fileseferen (Nl=filosoferen) (ok wel wiesbegeerte nuumd):
(Grieks: philosophia = langst van et streven naor kennis, phileoo = beminnen en sophia = wieshied, kennis).
Algemien
De westerse wiesbegeerte of fileseferen is ontstaon bi'j de oolde
Grieken, omdebi'j 600 v.C. De eersten die heurzels vraogen stelden
omtrent de aord, of et bestaon van et gehiel van de warkelikhied (de
netuur, de wereld, de meenske) en et ontstaon d'r van, weren de
Veur-Socratici, de filesefeerders die veur Socrates (469–399 v.C.)
leefden. In heur oorsprong stelden filesefeerders veurnaemelik vraogen
as: Wat is de aord van de warkelikhied?, of: Wat is bestaon?, waor komt
et bestaon weg?, Wat is et hoogste bestaon?
Al rap kwammen daor de kentheoretische vraogen omtrent et vermogen om
zekere, of zuvere kennis te kriegen (de kennistheorie) bi'j. Ok stelden
zi'j de vraoge: wat is goed leven? (ethiek), en de vraoge: wat is mooi?
(esthetica). Disse vraogen bin eins altied de belangriekste vraogen van
de filesefie bleven.
Naotied spliste de wetenschop heur van de filesefie of, waordeur
sommige vraogen die veurhenne filesofisch weren, zoas de vraoge naor et
funktioneren van de zintugen, niet meer binnen et beriek van de
filesefie vullen en d'r een ni'je takke van filesefie ontston: de
wetenschopsfilesefie. Wiesbegeerte is een tiedlaank mingd west mit
theologie (zoas middelieuwse wiesbegeerte en scholastiek), deur de
jaoren henne wodde de wiesgerige antropologie (de filesefie van de
meenske) een onofhankelike takke van filesefie en gongen filesefeerders
ok naodenken over de aord en et funktioneren van tael. In de
geschiedenis van de wiesbegeerte bin d'r verschillende stromings west
die disse perblemen de hieltied weer op een aandere meniere antegen
traden; vanuut aandere veuronderstellings en mit aandere methoden.
Begripsbepaoling en indieling
Bi'j de oolde Grieken is een ommekeer in et daenken konstateerd
waorbi'j een meer theoretisch bescheid van de warkelikhied heur
geleidelik an stelde tegenover de overleverde netuurlik-praktische en
et mythisch-religieuze bescheid. Mit disse laeste het de wiesbegeerte
et streven gemien naor een tetaol doen van bescheid over de meenske en
de wereld.
Wiesbegeerte as wetenschop van de rede is eins de hieltied verbunnen
west mit et zuken naor kritisch verantwoorde kennis baseerd op
onderzuuk, aanders zegd mit wetenschop. Een scharp onderscheid tussen
wiesbegeerte en wetenschop was d'r in 't eerst dan ok niet. De
scheidinge tussen disse beide, gebeurde pas in de 19de ieuw. Tot die
tied wodde d'r bi'jglieks praot over netuurfilesefie as anduding van
wat wi'j now netuurwetenschop numen.
Van de vakwetenschoppen, onderscheidde heur sund Plato en Aristoteles
de zonuumde eerste filesefie (metafysica). Dit is eins dé
filesefie tot an de 19de ieuw west (tot de tied van Kant en Hegel). Ze
was de algemiene bestaonsleer of leer van de warkelikhied (en verscheen
o.e. as materiaolisme, monisme, spirituaolisme, reaolisme en
ideaolisme). Immanuel Kant stelde hier een ni'je eis an: een
veurofgaond onderzuuk naor de wieze en de veurweerden waorop
onderviening en kennis meugelik binnen, en naor de greenzen daorvan.
Daordeur wodde de treditionele metafysica wel slim muuilik, mar nog
hielendal niet opheven. Et was vule eerder de bedoeling van Kant de
metafysica tot een kritisch verantwoorde wetenschop te maeken.
Eerst in de 19de ieuw wodden deur Auguste Comte en deur aanderen in
ansluting op Kant de overleverde metafysische systemen en idenen
radikaol antast. Veur et positivisme en neopositivisme vaalt
wiesbegeerte saemen mit filesefie van de wetenschoppen. De
fenomenologie daenkt over een methode te beschikken (weeromme gaon naor
een oorspronkelike anschouwing), mit behulp waorvan zi'j, ok uutgaonde
van et bewustwezen en de bewustwoddingsactiviteit, de opbouw van de
kennis van de warkelikhied en van et gemeenschops- en kultuurleven
inzichtelik maeken kan en van hieruut te slotte ok de metafysische
vraogstokken oplossen kan. De existentiefilesefie van Heidegger
herni'jt daorentegen de vraoge naor een algemiene bestaonsleer en laot
de overdenking van et bestaon saemenvalen mit een radikaol-kritisch
stelling nemen tegenover de overleverde metafysica.
In et jongste tiedrek is et veural de verholing waorin de tael staot
tot et daenken, die van verschillende kaanten en vanuut verschillende
richtings de biezundere andacht het en die tot een centraol thema veur
de filesefie wodden is: et gaot hier dan o.e. om de funktie die de tael
in et beschrieven, risseneren en in aandere gedregings vervult en as
vermiende ofbeelding van de warkelikhied. Dit thema komt in et plak van
de treditionele metafysica en bestaonsleer (neopositivisme, analytische
filesefie) of vormt een belangriek mement daorvan. Ok veur de
wetenschopstheorie (as theorie van de tael van de wetenschop) en de
kultuurfilesefie vormen de tael en et symboolgebruuk een belangriek en
fundamenteel gezichtspunt. De relaosie tussen teken, betekenis en
warkelikhied en de beginsels van de zingeving en uutleg
(interpretaosie) is et thema van de wiesgerige hermeneutiek. Te slotte
moet nog wezen wodden op de kritische en anvieterende opdracht van de
wiesbegeerte in heur betrekkings mit et hiele kultuurleven en de
doelstellings van et meenskedom en heur invloed op disse zaeken. Zi'j
drokt daormit een stempel op een hiel tiedrek (bev. in et
rationaolisme, en de Verlochting) of geft uutdrokking an de
geestesgesteldhied van een bepaold tiedrek (zoas et existentiaolisme).
Tegen et overwegend rationele mement in et Europese daenken keert heur
as onderstroom of tegenpool et irrationaolisme, dat et mysterie van de
hiele warkelikhied, et mystieke dan wel et intuïtieve mement in de
levensonderviening beklemtoont of ok et speculaotieve daenken hoger
stelt as et verstaandelik konterleer- en verifieerbaore. D'r wodt ok
wel mient dat de betekenis van et gevuul in disse tredisie te kot daon
wodt. In de esthetica en de weerdefilesefie wodt liekewel an et gevuul
in een logies verbaand mit et schone en as bron van et weerdenbesef in
et algemien wel recht daon.
Wiesbegeerte is hiel nauw verbunnen mit heur eigen geschiedenis.
Niettemin moeten we onderscheid maeken tussen theoretische of
systemaotische wiesbegeerte en geschiedenis van de wiesbegeerte. Et
laeste hoolt heur niet allienig doende mit de toonangevende
filesefeerders en heur schrieveri'je, de historische, kritische en
systemaotische bescheid daorvan, mar ok mit de hiele ontwikkelingsgaank
van et wiesgerig daenken, de geschiedenis van begrippen, daenkbielden,
perblemen en visies, de wiezigings en veranderings die daorin
plakvienen. We moe'n daorbi'j onderscheiden: antieke (Grieks-Romeinse,
patristische), middelieuwse en mederne (ni'je, ni'jere en ni'jste of
nowdaegse) wiesbegeerte.
Onderdielen van de systemaotische (theoretische) wiesbegeerte bin:
metafysica (ontologie), wetenschopsfilesefie, netuurfilesefie,
wiesgerige antropologie, ethiek, kultuur- en geschiedenisfilesefie,
esthetica, taelfilesefie, godsdienstfilesefie en rechtsfilesefie.
Geschiedenis van de mederne wiesbegeerte
Mit ‘mederne wiesbegeerte’ wodt meerstal et tiedrek anduded die mit de
renaissance begint en tot vandaeg-de-dag deurlopt. Dit tiedrek is
aldermeenst een ienhied, omreden d'r slim veule en tetaol verschillende
stromings onder begrepen wodden. Omreden de mederne wiesbegeerte
ontstaon is doe disse heur as appatte discipline van de godsdienst
losmaekte en heur op (netuur)- wetenschoppelike en maotschoppelike
perblemen richten zol, is et misschien meugelik as algemien kenmark en
as punt van overienstemming tussen een protte filesefeerders an
te geven: et uutgaon van een autonoom en kritisch gebruuk van de rede.
Indieling in tied
Een precies beginpunt van de mederne wiesbegeerte is niet vaaste te
stellen omreden over et begin van et eerste tiedrek, de renaissance,
slim uutmekeer liggende opvattings bestaon. Filesofisch zien kan
Nicolaas van Cusa (15de eeuw) as de eerste grote vertegenwoordiger van
de mederne wiesbegeerte beschouwd wodden. Mit Giordano Bruno aendigt de
renaissancefilesefie, waornao vanof ong. 1600 de tied van de grote
systemen begint (o.a. Descartes, Spinoza, Leibniz). Dissen gaon over in
de Verlochting, die men soms al in de 17de ieuw beginnen laot, mar die
in elk geval de hiele 18de ieuw bestriekt. Om 1800 henne begint
daornaost de ontwikkeling van et Duutse ideaolisme (van Kant tot
Hegel). De 19de ieuw is an de iene kaante markt deur een deurgaon op et
skoft rond 1800, en an de aandere kaante deur een gescheiden
ontwikkeling in de verschillende lanen (veural Duutslaand, Engelaand en
Frankriek). In de 20ste ieuw krigt de wiesbegeerte vanof de tied tussen
de beide wereldoorlogen opni'j heur internationaol karakter en beleeft
ze een grote bluui in inkele stromings as existentiaolisme en
neopositivisme. Uutspreuken vruchtbere skoften in de mederne
wiesbegeerte bin daorom: de eerste helte van de 17de ieuw, de tied om
1800 henne en de tied om 1930 henne.
Renaissancefilesefie
Et losmaeken van de wiesbegeerte uut de theologie veul toegelieke mit
a. een weeromme griepen op de Griekse filesefie, naor vorm en inhoold,
en b. een bemuuienis mit (netuur)wetenschoppelike perblemen. Zo kan
binnen de renaissance resp. een humanistische en een
netuurwetenschoppelike stroming onderscheiden wodden. Beide zetten in
Italië in de 15de ieuw uut aende, mit as veurnaemste centra Florence en
Padua en mit as belangriekste filesefeerders: Cusanus (duutser, mar
veural in Italië warkend), Ficinus, Pico della Mirandola, Pomponazzi en
Valla. Iene van de belangriekste thema's was et zien van de meenske in
de kosmos, waorbi'j veural de onderlinge saemenhang van individu en
totaoliteit benaodrokt wodde. Hoogtepunt én ofsluting van disse
Italiaanse periode is rond de tied van Bruno (16de eeuw).
In et overige West-Europa begon de renaissancefilesefie pas in de 16de
ieuw, mit een wat aandersoortige thematiek: daor lag de naodrok veul
meer op konkrete levensperblemen as op netuurfilesofische en
metafysische speculaosies (Erasmus, Lips, Montaigne). Ok wodde perbeerd
om de filesefie weer veur theologische systeembouw te bruken
(Melanchthon, Suarez).
De tied van de grote systemen (17de ieuw)
De filesefeerder René Descartes wodt beschouwd as de eerste mederne
filesefeerder. Hi'j bruukte netuurkundige en wiskundige principes om
gebeurtenissen die veurkommen in de tastbere wereld te verklaoren en te
veurspellen. Zien beroemde woorden 'Cogito, ergo sum' (ik daenke dus
bestao ik) weren et uutgaankspunt veur zien onderzuuk naor de grond van
alle kennis. Descartes ontwikkelde et kartesiaanse assestelsel dat
bruukt wodt om vergeliekings en meetkundige vorms grafisch zien te
laoten. Et raster dat op mederne laandkaorten bruukt wodt, is ofleided
van grafische technieken van cartesiaanse origine.
Doe de betekenis van de ni'je netuurwetenschop goed deurdrong, ontston
veur de filesefeerders et verlet dit in verbiening te brengen mit de
wiesbegeerte, en et netuurwetenschoppelik onderzuuk van een wiesgerig
een follement te geven. Dat gebeurde veural bi'j Descartes (in de
kontinentaole filesefie daorom meerstal geldend as ‘de heit van de
mederne wiesbegeerte’) en bi'j Francis Bacon (in Engelaand as et begin
van de mederne wiesbegeerte beschouwd). Richtte de andacht van disse
filesefeerders heur veural op de methode, laetere 17de-ieuwse
filesefeerders hebben perbeerd de wereld in iéne omvattende visie te
begriepen. Daor bin twie verschillende tendensen bi'j waor te nemen:
een materiaolistische en een spirituaolistische, resp. vertegenwoordigd
deur Gassendi en Hobbes, en deur Spinoza, Geulincx, Malebranche en
Blaise Pascal. Hierbi'j wodden onderzukings naor de grondslaegen van de
moraol en de inrichting van de staot betrokken. In Engelaand bleef de
empiristische tredisie heur stark ontwikkelen (Locke, Berkeley) naost
et kontinentaole rationaolisme (Bayle). Leibniz perbeerde een synthese
te maeken van et empirisme en et rationalisme, waorbi'j hi'j een al te
rationele scepsis en een te veer deurvoerd empirisme bestreed. Zien
tetaolvisie blift liekewel wat stikken in et bestaon van losse stokken.
De wiesbegeerte van de Verlochting (18de ieuw)
Heufdkenmark van dit tiedrek is de fedusie in de meugelikheden van de
meenske en veural van zien rede. Alles wat niet redelik is, kan en moet
ofschaft wodden. Et geleuf in autoriteit, veural op et terrein van de
godsdienst en et moraol, wodden foel bestreden. In Engelaand begint de
Verlochting mit moraolfilesefie (Shaftesbury, Bentham, Mandeville) en
mit redelik verantwoorde godsdienst (Toland, Cherbury). In Frankriek
trekken ze scharpere konsekweensies, die tot materiaolisme en atheïsme
leiden. Et fileseferen wodt d'r niet zozeer deur inkelde beroemde grote
figuren beheerst, mar gebeurt in min of meer vaaste groepen, waorvan
die om de Encyclopédie de bekendste was (Diderot, d'Alembert, Holbach).
In Duutsland te slotte komt de Verlochting veural tot utering in gehiel
redelik-systemaotisch opbouwde filesefie (Wolff). As tegenstroom begint
in dit tiedrek de romantiek (Herder, Rousseau). An et aende van de
Verlochting staon Hume en Kant bekend as baenebrekers van de
tegenwoordige wiesbegeerte.
Duutse filesefie van omdebi'j 1800
In Kant zien filesefie kommen alle lijnen van de veurofgaonde
filesofische richtings saemen. Zien filesefie vormt een synthese van
empirisme, rationaolisme, materiaolisme en spirituaolisme, krek as van
romantiek en Verlochtingsfilesefie. In zien voetspoor het et Duutse
ideaolisme (Fichte, Schelling, Novalis, Hölderlin, Hegel, Schopenhauer,
Schleiermacher) disse synthese op grootse wieze uutbouwd, in nauwe
saemenhang mit de hiele kulturele opbluui in Duutslaand in disse tied
(Goethe, Schiller). Kant onderwurp et hiele gebruuk van de rede an een
kritisch onderzuuk, waorbi'j hi'j konstateerde dat alle kennis berust
op zintugelike waorneming en daenken en niet veerder riekt dan de
ondervieningswereld. Dit dualisme van waorneming en verstaand willen de
filesefeerders nao him tot ién follement weeromme leiden. In zoe'n
perberen ziet Hegel de tetaole wereld as de verschieningsvorm van de
Geest die zich in een dialektisch proces manifesteert. Hegel zien
filesefie is zo de meestomvattende visie, waornao allienig nog
onderdielen hiervan veur uutbouw en kritiek vatber binnen.
Wiesbegeerte van de 19de ieuw
Uutgaonde van de hegeliaanse pesisie is d'r een radikaolisering van de
wiesbegeerte in Duutslaand (jong-hegelianen, Feuerbach, Marx, Engels,
en even laeter Nietzsche), liekegoed in godsdienstig as in
maotschoppelik opzicht. Daornaost blift de filesefie binnen de
universitaire kaders bewegen zonder een protte belangrieke feguren op
te leveren. Krek as in Duutslaand blift ok in de aandere lanen de
filesefie isoleerd binnen et eigen taelgebied ontwikkelen; in Frankriek
ontstaot et positivisme deur toedoen van Comte en laeter de
wetenschopsfilesefie; in Engelaand wodt de empiristische lijn deurzet
(John Stuart Mill), waornaost een wat hegeliaans ideaolisme heurzels
staonde wet te holen. Nederlaand kiekt veur een groot pat naor
Duutslaand, mar ok naor et Engelse empirisme (Opzoomer); België hoolt
et op et Fraanse.
Wiesbegeerte van de 20ste ieuw
Op et aende van de 19de ieuw begint him in Duutslaand een ni'je
ontwikkeling of te tekenen, waorbi'j men weer weeromme gript op et
tiedrek om 1800 henne (veural op Kant en naotied ok op Hegel). Et
kattelicisme manifesteert heur in de filesefie deur een weeromme
griepen op Thomas van Aquino (neothomisme). Naost disse vruchtbere
oplevings op grond van de tredisie ontstaot in de Angelsaksische
filesefie een verni'jing deur et pragmaotisme (Peirce, James, Dewey).
De 20ste ieuw wodt dan veural kenmarkt deur et niet bestaon van een
gemienschoppelike wiesgerige aachtergrond en deur et bestaon van hiel
uutmekeerlopende, vaeke mekeer foel bestriedende stromings, zoas et
neokantiaonisme (Cassirer, Hartmann); de fenomenologie (Brentano,
Husserl, Scheler); de existentiefilesefie (Heidegger, Jaspers, Sartre);
et neomarxisme en de dialektische filesefie (Bloch, Lukács, Marcuse,
Habermas); et neopositivisme van de Wiener Kreis (Carnap, Popper) en
van Wittgenstein, Russell, Ayer; de analytische filesefie (Moore,
Wittgenstein, Ryle); et strukturalisme (Lévi-Strauss, Foucault).
Iene van de belangriekste twistpunten is, of de filesefie heur beparken
moet tot logisch konterleerbere, wetenschoppelik verifieerbere
uutspraoken, óf heur juust mit levensperblemen en diepere, metafysische
aachtergronden doende holen moet. De hieltied meer is men d'r van
overtuugd dat van de filesefie een kritische bezinning op de weerden
van oonze saemenleving vraogd wodt en op et funktioneren van de
wetenschoppen daorin.
© Piet/er Bult
Een betien van mezels en een betien jat-, knip- en plakwark.