Gentiaan

Weeromme naor Essays
Weeromme naor Stellingwarfs
Home


Gentiaan

Gentiaan, van et plaantegeslacht Gentiana.
Disse plaante is nuumd naor Gentius. Die beste man was keuning van Illyrië in de twiede ieuw veur Christus mar die ofleiding is een betien onwis. De Gentiaan heurt tot de Gentiaanfemilie. D'r bin ongeveer driehonderd soorten mit een beheurlik groot areaol. In Nederlaand en België bin zes soorten inhiems, mar meerstal zeldzem. Bi'j oons (Nederlaand) bin alle gentiaansoorten bescharmd.

Op vochtige heide en in blauwgröslaand gruuit de klokkiesgentiaan (Gentiana pneumonanthe). Disse wodt deur et wegraeken van geschikte staandplakken de hieltied zeldzemer. Disse vuuftien tot zestig centimeter hoge overblievende plaant het lijnvormige blaeden en meerstal allienigstaonde grote bloemen mit een klok(trechter)vormige blauwe krone, van binnen mit grune stippels, en an de buterkaante mit vuuf grune strepen. Et bloempien bluuit van juli tot in september. De kruusbladgentiaan (Gentiana cruciata) komt op sommige plakken in kalkrieke dunen veur. De kruusbladgentiaan is zoe'n zeuven tot vuvenveertig centimeter hoge, overblievende plaante mit een wottelrozet van langwarpige blaeden mit drie narven en mit bloemen an de toppen van de stingels en in de oksels van de boverste blaeden. De krone is viertallig, blauwgries van buten en hemelsblauw van binnen. De kruusgentiaan bluit van juni tot in augustus.

Inkelde soorten van et geslacht wodden wel es as tuunplaante teeld zoas bevobbeld de ziedeplaantegentiaan (Gentiana asclepiadea), een tot haost iene meter hoge, overblievende plaante mit vuufnarvige, eirond-lancetvormige blaeden; ofkomstig uut Midden-Europa. De okselstaandige bloemen van disse soorte bin vuuftallig, hebben een klokvormige, blauwe of witte krone en bluuien van augustus tot in september.

In de Alpen en aandere Europese gebargten mit een alpine plaantengruui kommen een protte gentiaansoorten veur. Veur een pat bin dit kleine plaanties mit blauwe bloemen (de kalkminnende Gentina clusii, de kalkmi'jende stingelloze gentiaan (Gentiana kochiana), allbeide mit grote bloemen, veurjaorsgentiaan (Gentiana verna) mit kleinere bloemen), veur een pat grote, vertakte kruudachtige plaanten, zoas gele gentiaan (Gentiana lutea) mit gele bloemekroon, stippelde gentiaan (Gentiana punctata) mit zwatte stippels op 'e gele kroon, pupergentiaan (Gentiana purpurea) en de Hongaarse gentiaan (Gentiana pannonica), mit zien paosrooie bloemen. De wottels van veural de Gentiana lutea weren een bekend geneesmiddel bi'j zeneachtige maegeklachten en de bitter smaekende likeur Enzian (gentiaanbitter) wodt ok van disse wottels maekt.

Een protte soorten uut aandere geslachten van de Gentiaanfemilie draegen saemenstelde naemen waorin et woord gentiaan veurkomt, bevobbeld draodgentiaan.


Et Gentiaanblauwgien (Lat.: Maculinea alcon ericae; Frysk: Gintsiaanblaujurkje).
Van ongeveer half-juli tot half-augustus is de ienige generaosie van disse vlinder nog te vienen op sommige vochtige heidevelden in et zuud-oosten van Fryslân (de Stellingwarven). De eigies van disse vlinder, die begin augustus pattietoeren mit tientallen bi'jmekeer op de klokkiesgentiaan ofzet binnen, bin vaeks makkeliker te vienen as de vlinders zels.

Et leefgebied van et gentiaanblauwgien bestaot uut vochtige heide en schraole gröslanen. D'r moet beslist een weerdplaante en d'r moe'n genoeg weerdmieren in de buurt wezen.


© Piet/er Bult