De naeme 'Stellingwarf'

Weeromme naor Essays
Weeromme naor Stellingwarfs
Home


De naeme Stellingwarf

Waor de naeme 'Stellingwarf' warkelik heerkomt...?

Et gaot d'r vaeks niet omme waj' zeggen mar vule belangrieker is: wie as et zegt!
Hieronder mien semi-wetenschoppelike verklaoring...

Stellingwarfs streektaelkundige dr. Henk Bloemhoff gaot in de Ovend van december 2009 en die van feberwaori 2010 - nog es - in op de meugelike ofkomst van de naeme 'Stellingwarf'. Van et twiede pat van et woord ('~warf') zegt Bloemhoff dat "aorig algemien anneumen wodt dat et inhoolt: plak daor rechtspreuken wodt..." Over et eerste pat 'stelling~' is Bloemhoff wat minder wisse en lopt hi'j naost de wel vaeker nuumde uutleg van ’rechter’ ok even wat aandere meugelikheden nao.

Bloemhoff gaot zo an zien geschrief te zien uut van disse tied en puzelt dan weeromme in de tied. In zien verhael - mar ok wel in die van aanderen - komt een protte Latien te passe. Daor begint mien eerste twiefel. Et leup liekwels wel wat deurenneer in die oolde tied mar dat Latien kwam veural uut et zuden opzetten en de oolde Nedersaksen hadden zels al haost lieke lange heur eigen tael, et Nedersaksisch waor et Stellingwarfs toe heurd. Et Latien wodde lichtkaans wel es bruukt deur een sociaol hogere klasse en om tussen de noorderlingen en de zuderlingen te kommuniseren of as de zuderlingen et over de noorderlingen hadden mar veur de ofkomst van et woord 'Stellingwarven' hewwe dat Latien in principe niet neudig, leek mi'j. Vandaor mien eerste twiefel.

Ik gao dan ok veur een wat aandere anpak en gong veurig jaor een weke of wat naor et oolde hatte van et Nedersaksisch rebeid en sleut mezels daore mit wat goeie kunde een peer weken op in verschillende biebeltheken. Et wodde me al vlogge dudelik dat de naeme inderdaod opsplist wodden moet in 'stelling~' en '~warf'. Bloemhoff hoolt et d'r in de konklusie nao zien betoog in twie dielen van de Ovend (dec. 2009 en feb. 2010) nog mar even op dat 'Stelling-warf' nog altied 'plak waor rechters rechtspreken' betekent. Daor bin ik et now, nao mien onderzuuk  hielemaole niet (meer) mit iens…

Al mit al bin d'r etymologisch en historisch veur beide dielen van et woord een karrevracht an meugelikheden en et laeste wao’k nog in geleuf is dat 'Stellingwarf' betekent: plak waor rechters rechtspreken. Ik hool et d'r - nao mien peer weken biebeltheken in et hatte van de Low-Saxons - op dat Stellingwarf niks meer en niks minder betekent as: 'huzen (dörpies) op een zaandhoogte'. Op de Friese terpen wodden de huzen vaeks rond de karke bouwd; op een ‘(Stelling)warf’ wodden de huzen rond et heufdhuus bouwd. Een - toch nog wel - wat een ienvooldig 'herehuus' van de grootboer in de midden mit wat 'arbeidershusies' - vaeks niet meer as een hutte - d'r omhenne. Daor komt de naeme ‘Stellingwarf’ heer...

Bloemhoff nuumt et wel annemelik dat de naeme 'Stellingwarf' al veur 1309 veukomt. Daor bin 'k bliede omme en onderdehaand ok wel meer as wisse van. Et zol toch ok te gek veur woorden wezen as die malle Guido van Avesnes doedertied een brief schrift an een volk zonder naeme. Dat kuj' een keer naor een zangeresse of een meziekgroep doen mar niet naor een hiel volk. De losse woorties 'stelling' en 'warf' wodden trouwens alderdeegst al veer veur 800 nuumd.

Tja, en waoromme Bloemhoff dat 'stalling' mit die 'a' d'r in d'r op zoe'n ingewikkelde meniere bi'jsleept, zonder veerder ommedaenken hiel makkelik van 'Stalling' overhipt naor 'Stellinga' en (via dhr. Blom) de kroniekschriever Nithard in dit verbaand 'belangriek' nuumt is mi'j volslegen ondudelik. Nithard (800 - 844) kwam now krek uut et zuden (uut et Frankische) en beschrift o.e. de historie van et Karolingse keizerriek en hi'j schrift over Louis I. Dat zol ongeveer etzelde wezen as dat ik as raszuvere Stellingwarver een kroniek over et Belgische Waregem schrieven zol. Op pepier lichtkaans niet onmeugelik mar wel slim onwarschienlik! Liekewel dat 'stalling' as 'stellinga' komt in dezelde betekenisse tussen Hannover en Bremen al vule eerder (as Nithard) veur en betekent gewoon 'stal' of 'boerespullegien' en komt van et woord ‘stelle’ (plak, stellaosie) en past dan ok hiel goed in et onderzuuk mar hoeft beslist niet over zoe'n omweg via Nithard.

Bloemhoff bezingt oons wat et 'belangriekste' is, wat et 'veurnaemste' is, wat 'slim weerdevol' is en gao zo mar deur. En ok "Neffens de middelieuwse gewoonte...", mar hoe kuj' now wat een gewoonte numen in een tiedrekte van krapan zoe'n 1.000 jaor? (Wikipedia: De middelieuwen wo'n roegweg rekend tussen de 5de en de 14de ieuw.)
Doe ik veurig jaor es wat anhaelde uut de 'Friesche Volks-almanak' kree'k - van Av/dH te D. op 18/1/09 - te heuren "Hij [ iene uut die almenak ] stelt het zomaar. Dus niet serieus te nemen.", Bloemhoff verwist haost lyrisch naor stokken uut diezelde 'Friesche Volks-almanak'. Mar ja, liekewel Av/dH as Bloemhoff - en trouwens een protte aandere wetenschoppers - vienen al gauw wat of iene 'slim belangriek' as et in heur straotien past. Et gaot d'r vaeks niet omme wat iene zegt, mar wie as et zegt..!

Opm. veur HB: Bi'j Tresoar in Liwwadden liggen wel wat ankneupingspunten in et Latien en et Grieks over die Suffridi Petri, mar lichtkaans wus ie dat al. Een protte van die zien wark ligt trouwens in de biebeltheek van Bazel (Zwitserlaand). Et blad 'De Vrije Fries' het destieds een protte ommedaenken an dit wark geven...

Wat bin de meugelikheden zoal van dat 'stelling' en 'warf' in de oolde geschriften? Lao’me veur disse iene keer een zuver haost wat een wetenschoppelike verklaoring geven mit alderdeegst tussen [ xxx ] de o zo belangrieke bronvermeldings…;-)

Dat mit et 'warf' een plak anduded wodt daor een soorte van rechtspreuken wodde, mag in pattie gevallen (en dan bi'j stom toeval) zo wezen - ok rechtsprekers zatten liever op een dreuge hoogte as mit et gat in 't waeter - mar dat plak op zoe’n ‘warf’ was grif niet exlusief veur de rechtspraoke. Een 'warf' is (haost altied) een stok 'hoge (vaeks opsmeten) grond' in tegenstelling tot bi'jglieks een 'tunc', 'dunc' of 'donk' dat een gat in de grond is (hypogeum, textrina). Pattietoeren is een 'warf' vanzels ontstaon uut dreugevalen stokken laand mar ok hiel vaeke wodde een 'warf' mit de haand 'opsmeten' of zoe’n bestaonde ‘warf’ wat op- of bi'jhoogd. Een 'warf', bi'j oons vaeks van zaand, is in de meerste gevallen niks aanders as een 'terp' in et Fries. Die terp beston meerstal uut klei omreden die (opsmeten) hoogtes veerder an de uutlopers van de delte ontstonnen, waor de grond aanders was as op de hogere zaandkoppen die hier in de iestied henne scheuven binnen. In et noorden van Duutslaand kwam zoe'n hoge strook dreug laand onder de naeme 'balke' ok wel veur. Dat weren dreugevalen stokken grond (vaeks haoks op de zee) tussen de 'slenken'. Op zokke netuurlike en naotied mit de haand ophoogde hoogtes wodden naoderhaand de eerste huzen (lees: hutten) en dan stiekemweg de dörpies bouwd. Die eerste 'huzen', 'hofraume' rond de 'hofstätte' wodden vanzels op die hoogtes bouwd veural om boven et gaonde en kommende (eb en vloed) waeter in de slenken dreuge te blieven.

Warf, m. (daneben: werf), in verschiedenen bedeutungen.

1) De weens is de moeke van de gedaachte oftewel: op et verkeerde bien.
Van ridder Eike van Repgow (ca. 1180 - 1235) is een rechtsboek (Sachsenspiegel, ok wel: priveleges of Lat.: speculum) bekend. D'r bin trouwens - even tussendeur - ok hiele kruus-verbanen te leggen tussen die Sachsenspiegel en de keern van de theologie, de Bergrede (neffens Av/dM) uut de Biebel in Mattheüs 5-7. Die Sachsenspiegel gaf een soorte van opschreven recht weer en was eins bedoeld veur de hiele strook van Letlaand tot in et Neder-laand van vandaege-de-dag an toe, dat gewoonlik as ien 'rechtsrebeid' beschouwd wodde mar wat veural toch ok uut een groot verscheid van kleine volksstammen beston. Et gaot in die tied dan veural om et lien- en laandrecht waor drie laogen in de rechtstieden van belang binnen: lex, speculum en compendium iuris. Ok van belang - en lichtkaans deur Van Repgow schreven - is de Sächsische Weltchronik [Schiller-Lübben].

'Vride sal man denne deme warfe biten bie deme halse, daß sie nieman in irre an irem kamphe [ Weiske ]. Uut disse uutspraoke - en meer van zokkend - bliekt dat een 'warf(e)' ok een 'vechtplak veur kemphaenen' wezen kunnen zol. En veerder '... bis dat die kempere zusamen koment in den warf quellen zur rechts- u. wirtschaftsgesch. 'turnierplatz': dat ouch mallich syne verken in syme huse behalde ind nyet up den Aldenmart noch in den warff en laisse gain  [ von Deutz ].
D'r blieken alderdeegst krek as in et oolde Griekenlaand, hiele (vecht) toernooien hullen te wodden. Ok kowwe deur [ Bosworth-Toller ] in et oold-Saksisch de naemen 'hwarf' of 'hwearf' (verzaemeling, meenskemasse) tegen.
An disse basis wodt vaeks vaasteholen aj' dat 'werf' in oonze tied nog stiems zien willen as 'rechtsplak'; in mien ogen eerder een 'vechtplak'. Neffens mi'j staoj' dan op et verkeerde bien oftewel, wedde ie op et verkeerde peerd. Et is lichtkaans niet iens onmeugelik dat hier en daor laeter alderdeegst een schrieffout maekt is: vechtplak - rechtplak…

2) 'Warf' of 'werf' is walkaante (oever), 'kade' of 'dam'.
Neffens [ Lübben ] komt et now al wat dichterbi'j. Zo wodt et ok beschreven neffens [ Ludwig ] die d'r nog 'burcht' an toevoegd. Et eerdernuumde 'hwearf', 'hwerf' [ Bosworth-Toller ] 'merehwearf', 'wharf' (dit is 'schiffslände'). Tot an Keulen an toe koj' die 'wharf' wel tegen en wodt daore in die tied vaeks 'werbe' of 'warbe' nuumd. Mar altied gelt nog: der grundbegriff ist wol 'erhöhung', der von 'sich wenden, drehen' aus zu gewinnen ist, vgl. Lat. vertex 'anhöhe' zu vertere.

3) 'Warf' of 'werf': erhöhter platz am wasser.
Een plak 'wo die schiffe ausgebessert werden'. In et Engels 'wharf', in et Zweeds 'hvarf' en in et Nederlaans 'werf' of 'werft' mit naost 'schäpswarf' as veurbeelden ok de saemenstellings in 'timmerwarf', 'holtwarf', 'kalkwarf', 'mölenwarf' [ Ten Doornkaat Koolman ]. [ Kluge ] verklaort dat woord as: 'werkarbeitsplatz' (also zu werben 'thätig sein'), und zeigt nur eine specialisirung der bedeutung 'erhöhte stelle am wasser'.

Kiek es an, hier kowwe et hiele 'Stellingwarf' dan ok al haost letterlik tegen: 'erhöhte stelle am wasser'..!!!!

Warfstätte, Warfstelle, f. kleine hofstätte auf einem warf [ Ten Doornkaat Koolman ].

4) 'Warf' of 'werf': Erdhügel in der marsch oder der nähe des meeres, worauf häuser zur sicherung gegen sturmfluten und überschwemmungen gebaut werden, dann das auf der anhöhe liegende haus oder gehöft selbst und besonders der erhöhte (meist gepflasterte) hofraum, die hofstätte, auch die hausflur [ Richthofen ]. Grumus, grumulus, werf of hofstede [ Diefenbach ]. 'Warf', 'werft', 'worf' en 'warve' [ Molema ]. Werff, werve of warffe [ Schütze ]. Glebarum acervi, seu colliculi ex terra aggesti, nostrate lingua werve, wärffe, worth, wohrtstette, hauszworth von teichen und dämmen [ Hackmann ].
Anhöhen befinden sich auf den marschen in groszer anzahl. Die meisten dörfer stehen darauf ..., man nennt sie 'warfen', 'wehrden', 'würden', 'wurth', in Friesland terpen, auch wohl 'vliebergen' (vlochtheuvels) [ Arends ]. Wahrscheinlich hatte, als Tacitus (56-117) schrieb, der marschbewohner an der Nordsee schon die ersten einfachen dämme gegen die schwellende see gezogen, schon stand sein wohnsitz auf den 'warfen', kleinen erdhügeln, welche ihn bei hoher fluth über dem wasser erhielten [ Freytag ]. En uut et Breslauer urkundenbuch: das wort geht auch ins hochduuts hinüber: quod quinque lapides angulares situati, quorum tres in medio super fossatum et vallum, quod vulgariter dicitur 'warf', sunt positi et statuti [ Tacitus ].
De opsmeten 'erdhügel' kommen we dan ok nog wel in et Sloveens en Pools (‘warpa’) tegen. 

5) Alderlei
Een boge boven een deure wodt in et oold-Nedersaksisch ok wel 'warf' nuumd en kennen we et ok nog as 'wenden' of 'keren' en in oons warkwoord 'werven' (bekomen, verkrijgen). Dan kowwe bi'j slot van zaeke 'warf' ok nog tegen in de weefindustrie bi'j ketten en inslag en [ Diefenbach ] nuumt ok nog et 'wurfnetz' as 'warf'.

In de vroegste tieden wodden in verschillende bronnen - Tacitus, eerste ieuw - dat 'warf' as een (ophoogde) zaandrogge dan ok al beschreven. In die tied was d'r in dat nog zo goed as onontgonnen laand gien vaast 'plak waor rechters rechtspreuken' en kan uut meerdere parallellismen rustig anneumen wodden dat 'warf' een hoogte grond - en niks aanders - is.
Dat deur de tied op zoe'n 'warf' ok wel zoks as rechtspreuken wodde zal vaaste waor wezen mar op die hoogten wodden zonder mis ok wel poppies maekt...

*

Dat 'Stelling' van 'Stelling-warf' - mit as oervorm 'stelle' - komt overal tussen Hannover en Bremen ok al hiel lange veur.

Stelling, f., nd. für hd. stellung.
a) für bestellung des feldes, [ Schiller-Lübben ], 'im hannöverschen (in der form stellige) eine zeit von 4 jahren ... von einem brachjahre bis zum andern' [ optekend in Bremen 1024 ].
b) concret für stallung, gehöft, belege [ Schiller-Lübben ].
c) sodann baugerüst, gestell ebda im schiffbau: 'gestell, welches aus einigen brettern bestehet, die ... mit tauen gegen die seite des schiffes befestigt werden, ... damit die kalfaterer darauf stehen' [ Camp ].

stelling, m., pl., stellinger, [ Jahn ] für 'volksverräter, aufrührer' verwendet (von Lothar I) ... zur empörung aufgereizt ... verbanden sich die sächsischen frilinge und die liten.

Stellingabunde, ... eine erhebung, welche Ludwig der Deutsche niederwarf [ Brunner ]…

Die beide as. stellinga etymologisch als 'wiederhersteller' deuten. eher zu stal, siedlung, gehöft.

stellingisch, adj., wieder mit bezug [ Börne und Heine ], für volksfeindlich: die stellingische werbbande [ Jahn ].

'Stelle' ok in alderhaande aandere bedudings, o.e.

Stelle, f., in der älteren sprache und dialektisch auch neutr. stell, stelle, gestell, bzw. ort, platz. j-ableitung (ja-, jô-, jôn-stamm) zu stall, m., wie bürste, grütze zu borst, griesz oder die neutra heft, öhr, stück zu haft, ohr, stock. doch ist deverbaler ursprung von stellen, v., auch möglich, so [ Wilmanns ]. Die ältesten belege zeigen 'stelle' als concretum, was deverbalen ursprung nicht ausschlieszt, wie die subst. blende, schmiere, schminke, spritze, stütze, concret, synonym mit gerüst, gestell.

1) Eines schniders wittib thate ein miszdrytt uber ein stell [ Fel. Würtz ]

2) prägnant für 'bettstelle', 'bettgestell', 'wirkstelle', 'webstuhl' [ Schiller-Lübben ]. Dialektisch im norden weit verbreitet: das 'stell' wirkt (= webt) gut [ Frischbier ].

3) Peerd en waegen.
Für vorder-, hinterstell, vorder-, bzw. hintertheil des wagens, [ Danneil ] Vgl. auch die compp. vör-, hinner-, achterstell, stellmacher, stellwagen.

4) karrengabel [ Woeste ].

5) holzaufbau (geschosz, stockwerk) eines hauses: (das haus brannte ab) van boven uppe dat nedderste stel [ Diefenbach ].

6) auch collectiv für eine summe von dingen, die ein zusammengehöriges ganze ausmachen, so in der schifferspr. ein stell segel, masten, alle segel, masten u.s.w., die ein schiff bei seiner vollständigen betakelung führt [ Campe ].

7) sitz, thron gottes [ Lexer ]
sîn (gottes) sin kan alle sternen zein, ...
er sitzet ûf den himelsteln
[ Marner ]

8) gerüst, gestell, regal: vorrichtung, um gegenstände abzustellen, aufzubewahren: kastel, kisten an der wand, stellen [ Diefenbach ].

9) für stockartigen holzaufbau eines hauses: diese hütte war mit dreyfach übereinander gebauten stellen versehen [ Hafner ].

10) stuhl, sitz: sie ist komen in ir stell (in der kirche) vor den leuten [ Preu ]. Der junge mensch sasz nur zwo stellen von mir [ Rabener ]. Aber weishait hat gern ir stell in ainer rhuigen stillen sel [ Fischart ].

11) für zaunstelle, vorrichtung zum übersteigen [ Gangler ].

12) für viehstelle, hürde: st., ein gehege für weidevieh, kuhlager [ Buck ]. Stelle von defendo; stathmus ein 'stelle', herberg, stall [ Calepinus ].

13) für bau-, hofstelle: stelle, länderei, knechtshof [ Sallmann ].

14) für wohnstelle, ländliches haus [ Grimm ].

15) für schiffstelle, arsenal, hafenanlage [ Frisius ].

16) für lachsstelle, vorrichtung und ort zum lachsfang [ Frischbier ].

17) hag, hecke [ Pomey ].

18) ort, platz, locus, regio, spatium [ Stieler ].

19) ein bestimmter platz, punkt, fleck in einem raum, einer landschaft auf erden oder im kosmos: deinde elegit locum templi, alszo hat er (gott) szunderliche ... stellen darzu verordnet, papa autem hat schyr ... alle stellen zu kirchen gemacht [ Luther ].

20) pleonastisch: hier auf dieser stelle! ... zu meines vaters füszen! [ Gerstenberg ].

21) bestimmter punkt, platz, theil eines fest umgrenzten gröszeren ganzen.

22) stelle, eines gebäudes, eines bestimmten gegenstandes [ Ranke ].

23) behörde. im österr. amtsstil für höhere justiz- und verwaltungsinstanz, [ Schmeller ] im curialstil allerhöchste 'stelle' für 'landesherr'. [ Heynatz ] lehnt ab: 'die stelle für kollegium u. d. g. ist oberdeutsch und will den hochdeutschen, obgleich viele es nachgebraucht haben, doch nicht so recht gefallen' bey gerichte odern krefftigen (= zuständigen?) stellen, landesbehörde, hofkammer.

Lichtkaans dat Bloemhoff in de Ovend (de weens is vaeks de moeke van de gedachte) disse laeste lijn volgt, die van Oostenriek ofkomstig is en dan via Tirol onderlanges deur Duutslaand (Frankische dynastie) trekt (en vandaor ok al dat Latien d’r bi’jsleept).

> Onzin 1: omreden op haost alle Friese 'terpen' een karke ston, betekent 'terp': plak waor geleuvigen tot heur god(en) biddeden.
> Onzin 2: omreden op haost alle Nedersaksische 'werfen' wel (es) rechtspreuken wodde, betekent 'warf': plak waor rechtspreuken wodt.

De blote waorhied: Op de Friese 'terpen' wodden de huzen op een kleihoogte rond de karke bouwd. Op de 'warfen' wodden ‘stellings’ op een zaandhoogte rond et heufdhuus bouwd. Een toch nog wel wat ienvooldig 'herehuus' van de grootboer in de midden mit wat 'arbeidershusies' - vaeks niet meer as een hutte - d'r omhenne.
Daor komt de naeme Stellingwarf heer..!


Aandere deskundigen over ‘werf’:
Werf betekent NIET "plaats waar recht wordt gesproken" maar is niets meer of minder als een hoge zandrug. 'Werf' is ook: wilg, draaien, kring.
De waarschijnlijke benaming van Antwerpen is eerder te zoeken in een uitdrukking van het oude Nederlands, namelijk “aan de werpen” (bij de dijken), of nog: “aan ’t werf” (bij het scheepswerf).

Middle English < Old English hwearf (“‘heap, embankment, wharf’”); related to Old English hweorfan (“‘to turn’”), Old Saxon hwarf, Old High German hwarb (“‘a turn’”), hwerban (“‘to turn’”), Old Norse hvarf (“‘circle’”), Greek ?a?p?? (“‘wrist’”).


© Piet/er Bult