Ruumte en tied
Weeromme naor Essays
Weeromme naor Stellingwarfs
Home
Ruumte en tied
In de oflopen maond (maond van de filesefie) he'k ok es een ure mit een
perbleem in de hangmatte legen. Vule langer hoeft niet want zeunen van
Stellingwarfse keuterboerties kommen hier toch niet uut. Of, mar dat is
dan veur een aandere keer een aordige beschouw-ing: is d'r gien
verschil tussen 'boereverstaand' en et verstaand van 'hoogeleerde
heren'? Dis-se keer stelde ik mi'jzels in dat uurtien in de hangmatte
dezelde vraoge daor echte filesofen heur al jaor en dag mit doende
holen: wat is eins (et) 'bestaon'. Meerstal gong ik d'r al te makkelik
van uut dat aj’ de meerst elementaire zaeken numen, daj' dan al een
hiel aende in de goeie richting binnen. Mar is dat wel zo?
Lao'we die meerst elementaire zaeken van et begrip 'bestaon' es numen:
ruumte en tied..? Of kan 't nog mit wat minder toe, bi'jglieks alliend
ruumte of alliend tied? Tied kan niet al-liendstaond bestaon zoj'
zeggen, mar kan ruumte misschien wel zonder tied? Het tied ruum-te
neudig, het ruumte tied neudig? As tied eins te vertaelen is as
'beweging', dan het tied beslist ok ruumte neudig om in te bewegen. In
een alliendbestaonde tied zonder ruumte zal d'r gien beweging, dus gien
tied bestaon kunnen. Een stillestaonde ruumte zonder tied zol seins wel
bestaon kunnen. Ruumte 'is', en zegt niks over tied of beweging, mar
tied of be-weging daorentegen het beslist ruumte neudig. Ruumte veur de
tied om in te bewegen.
Drekt veuran in Genesis 1:1 begint et gedonder al: "In et begin maekte
God de hemel en de eerde." Hi'j begon niet mit et maeken van ruumte,
tied of aanderswat, nee, hi'j begint ge-woon mit et maeken van een
hemel en een eerde, bliekber in een al bestaonde ruumte. Daor was dan
bliekber dus al 'ruumte' veur. Die ruumte die was d'r dan veur de tied.
Zol d'r veur et maeken van díe ruumte (die d'r al was) ok tied west
hebben? Nee, riekaans van niet want dat het - om mi'j - niet beslist
neudig west. D'r kan dan ok best ruumte zonder tied west heb-ben. De
anzet tot et maeken van hemel en eerde is in een tiedloze tied gebeurd.
Genesis 1:2 "De eerde was doe woest en doods en d'r lag een duusternis
over de oervloed." Dit het niks mit tied te maeken.
Een tiedloze ruumte waor niks in veraandert het inderdaod eins gien
tied neudig. Waorom-me ok, d'r gebeurt toch niks, en as d'r niks
gebeurt dan kost zoks gien tied. Et vaalt niet toe om een definitie van
'tied' te beschrieven. Tied kan niet aanders bruukt wodden as in
kombi-naosie mit beweging, ok wel veraandering. Veerderop in Genesis
wodden de dag en de naacht maekt. In vas drieje en viere komt de tied
eins veur et eerst om 'e hoeke: "D'r zol eins locht wezen moeten op
disse eerde"; en opiens was daor et locht." en "...en hi'j maekte
on-derscheid tussen et locht en et duuster." Kiek, ok al wodt et niet
mit naeme en toenaeme zegd mar now et liekt d'r op dat d'r ok tied in
et spul komt, dag iene en dag twieje…
Kot en goed: oonze Twentse kammeraoden hebben et lichtkaans vule beter
begrepen as de rest van de wereld want de Twentse biebel zet uut aende
mit et - veur heur ni'je - woord 'Veurtieds' (voordat er tijd was). De
uutspraoke die de Twentenaren graeg bruken
"Uit de gouden korenaren
schiep God de Twentenaren,
en uit het kaf en de resten
de mensen uit het Westen."
zol in dat locht dan ok best es gewoon waor wezen kunnen...
© Piet/er Bult