Stellingwarf 700

Stellingwarf 700

Weeromme naor Essays
Weeromme naor Stellingwarfs
Home

Et grote 'feest'...

"... De eerste keer dat de laansnaeme Stellingwarf him veurdot in schriftelike bronnen, is in een bekende bisschoppelike oorkonde van 25 augustus 1309. Die wodt wel anduded as de Excommunicatiebulle van Guido van Avesnes, bisschop van Utrecht (1301 - 1317)..."

Stellingwarf 700...

In eerdere stokkies he’k al zegd dat et d’r neffens mi’j slim op liekt dat de naeme ‘Stellingwarf’ best wel es eerder schreven wodden staon kan as in de onderdehaand beroemde banbrief van die Gwijde van Avesnes. De veurige keer he’k een hiele riegel blispoters uut die tied es op ‘e riegel zet…

Gaondeweg he'k now ok wat plaknaemen gadderd waor meugelik nog archieven bestaon waor zoe'n dokement - oolder as de eerdernuumde banbrief van 1309 - argens in een stoffig laegien of een mufroekend mappien liggen kunnen zol, o.e.: Bremen (Dld), Munster (Dld), Keulen (Dld) mar veurlopig mien faveriet: Chicago (USA). Et zol vanzels al een meraokels mooie bak wezen as et in ét belangriekste archief van de Stellingwarfse tael in Berkoop liggen zol..!

Omreden Keulen geunstig ligt an et pad van Rome naor Utrecht, mar ok om alderhaande aandere redens - Keulen was bi'jglieks tot an 1559 dé metropool van Noordwest-Europe op Rooms-karkelik gebied -, was dat lange tied mien eerste faveriet, mar uut naovraoge bliekt dat et oolde archief van Keulen naotied een peer keer knap in 'e braand staon. Et is nog mar de vraoge as et stok wa'k zuuk, doar bi'j ommekommen is of dat et veur de braand argens aanders hennebrocht is. Ok in et Sticht Utrecht het o.e. in 1427 een grote braand huusholen krek as trouwens in Drenthe, ok in 1427.

Al die bisschoppen weren dan ok niet alliend grote vechtersbaozen mar deur al heur in-de-braand-stikkeri'je ok nog es grote kultuurbarbaren. Ok in 1148 bin een tal karken in Utrecht w.o. de Maartens-, de Pieters-, de Paulus- en de Janskarke al es verwoest deur een niet te blussen braand. En in 1253 was de Domkarke in Utrecht alderdeegst ok al es ofbraand. Mar goed, dat 'mien' stok daorbi'j ommekommen is, is niet zo groot, liekt mi'j.

Een protte archieven verhuusden in die tied ok naor kloosters, mar die kloosters daor wodde doe ok geregeld es de braand in steuken. De eerste slim positieve kontakten van mien internationaole netwark roegelen trouwens onderdehaand ok binnen. A’k et even an tied hebbe dan wi’k disse maond mar weer es veerder op sneuperspad...

Reboelie in Stienwiek…

Omreden d'r op de uutlopers van de Bisschopsbarg gien verstaandig volk woont - zeggen ze - is now in Stienwiek is de hel losbreuken. Wat wil et geval? De stad is verdield in twie kaampen, in veur- en tegenstanders van et broggien over de sluus, now ja, broggien, zegge mar gerust de Sluusbrogge! De veurstanders bin te vienen onder de baentiesmannen - vanzels - en een stokmennig blispoters die heur now alderdeegst verienigd hebben in een genootschop! Ze weten zels ok niet goed wat dat is, mar et klinkt wel duur en dapper. Genootschop dan ok. Om de tegenstanders de mond te snoeren vergeerdert et genootschop tegenwoordig in de oolde meziekbakkeri'j, ie weten wel, dat ienkaemerig woninkien in een gloppe. Ze lieden daor aorig gebrek want et huus het gien husien, gien stromend waeter en d'r kan dan ok gien koffie of thee zet wodden. In zoe'n eupenbaore gelegenhied mag vanzels ok niet (meer) rookt wodden mar daor trekt et genootschop him niks van an, neffens berichten. Et genootschop staot dan ok een betien boven et gewone volk, et gepeupel. Mar now even weeromme naor et 'perbleem'.

Past zoe’n strakke keunstmaotige sluus mit een Sluusbrogge eins wel in Stienwiek, is de vraoge. Aj' in de toekomst kieken willen moej' eerst naor et verleden kieken, zie oons moeke altied. Om de Sluusbrogge op weerde te schatten moe'we eerst dan ok weeromme in de tied, naor de hiele oolde ooldhied alderdeegst. Stienwiek is al bekend van veur et begin van oonze jaortelling. As iene van de aldereerst bewoonde plakken in oonze omkrieten moet et doe ok al op hoge zaandgrond legen hebben. Uut oolde geschriften bliekt dat ok. In de oolde tied lag Stienwiek wel zoe'n vier, vuuf meter boven et waeternivo van doedertieden. Rondomme was et ien groot draslaand mit een protte stroompies en revierties. Now niet drekt een heufdplak mit een geweldig belangrieke haven en grote sluzen, zoj' zeggen. De oolde Aa kon wel driekeer in de Lende of Kuunder mar hadde bi'j Stienwiek in de ooldhied wel al vroeg wel een 'wadi' (deur te lopen plak).

Gaondeweg hebben allemaole mannen die heurzels slim belangriek vunnen et Stienwiekerlaand in eigendom had en rond 945 het Keizer Otto de eerste, et an bisschop Balderik van Utrecht te lien geven. En ja, aj' doedertieden wat an de bisschop van Utrecht uutlienden dan waj' dat veurgoed kwiet vanzels. Rond 1140 is de Sund-Klemens karke anwezen as kepittelkarke veur et laand van Vollenhove. Bisschop Wilbrand stelde rond 1230 troepen saemen omreden d'r vanuut et Oversticht van de Drentse kaante tegenstaand te verwaachten was. Et zal tegen et aende van de dattiende ieuw west hebben dat d'r doe rond Stienwiek verdedigingswarken anlegd wodden. Meerst gewoon hoge wallen van grond mit hier en daor wat palissaden (hoolten hekken).

Waeter en grachten kommen eerst in de vuuftiende ieuw in 't zicht. Ja, en aj' grachten greven gaon dan moe'n daor ok broggies overhenne legd wodden kunnen. Et wil mi'j nog de hieltied niet an dat d'r rondom Stienwiek henne, wilde woeste waeterstromen weren die deur sluuswarken in toom holen wodden mossen. Deur de jaoren henne het d'r rond Stienwiek altied wel wat reboelie west omreden et eins zoe'n betien de toegang naor et noorden, naor Frieslaand was. Et speulde gien onbelangrieke rolle in tachtigjaorige oorlog want dat Frieslaand zollen en mossen 'ze' kriegen. Waor de kapsones van belangrieke schipveertroute mit de neudige sluzen - dan ok - weg kommen, is dan ok niet dudelik. Now ja, eins wel dudelik dus. En liekegoed as d'r dan gien verlet is van een sluus is d'r dan ok gien verlet van een Sluusbrogge.

Aj' zoks as gemiente of blispoter dan toch graeg willen dan is daor op himzels misschien niks tegen, mar dan moej' wel dreegkracht verzaemelen en zoe'n ni'jbouwwark inpassen in et gehiel. En daor wringt now schoe, bin 'k bange. D'r is een soorte van dreugdok veur zeeschippen maekt, waor ze in de haven van Rotterdam wies mit wezen zollen. In alle reboelie van vandaege-de-dag wodt d'r trouwens ok wel zegd dat et een akwarium veur walvissen wodden kan. Aj' goed kieken is et ok niet muuilik om d'r een eupen riool in te zien want d'r kommen ok rioolbuizen in uut. En ze hebben ok vot al een beugeltrappien maekt veur de man (of vrouw) die zo now en dan et hiele spul es even schonemaeken zal.

Hier en daor is wat oolde stien bruukt en staon d'r wat aarmetierige naomaek straotlanteerns. Nee, dit broggien is mi'j vusen te glad en strak. Smiet die nep-sluus mar gewoon dichte mit zwatte grond en laot op dat plak mar een slotien een betien meanderen. En legge op et plak van de brogge, sorry, de Sluusbrogge mar een batte over die sloot. Zet an weerskaanten een overdekt leugenbaankien daele en ie zullen zien dat de reboelie die now hiel Stienwiek in zien greep hoolt, zomar veurbi'j is. Disse bouwputte is niet alliend lilk om an te zien, hi'j is ok nog es hatstikke geveerlik veur bi'jglieks loslopende honnen en nog slimmer, loslopende kiender en vrouwluden. Mar zoas zo vaeke mit idenen van baentiesmannen en blispoters: putten wodden eerst dempt as et...

Eureka…!?

Ik hebbe nog niks mit eigen ogen zien mar et is zo goed as wis dat d’r een stok vunnen is waor de naeme Stellingwarf in veur komt, van veur 1309. Van verschillende kaanten kree’k twie stokkies toestuurd waor dat uut blieken zol. Daank daor veur! Dit stokkien is van 1307, veur de liefhebber een wat een grovve transcriptie uut ‘ad portum Cunera’:

Item omnia alia bona, sita in parochia de Yselhamme, sunt propria ecclesia Trajectensis et bona sidelia dependentia ab Episcopo, qua vendí non potuerunt à colonis vasallorum suorum.
Item petit omnia bona sita in parochia de Steenwyck, qua Frisones de Stellincwerf ibidem occupant. Quia omnia bona sita in parochia illa sunt propria Ecclesia Trajectensis, aut sunt bona mensalia, aut seudalia dependentia ab ecclesia Trajectensi. Tota villa vero spectat ad mensam Episcopi.
Item septem alii mansi in parochia de Steenwyck spectant ad mensam Episcopi. Mia sunt bona seudalia.
Item pitit jurisdictionem et jusitiam temporalem de Ogersgrope usque Hasselersdyck in parochiis de Steenwyck et Yselhamme, et parachiis depentibus ab illis duabus ecclesiis, videlicet de Steenwyck et Yselhamme, qua sunt matrices ecclesia.
Item petit grutam de Stellincwerf.
Item petit de Lameren octo libras, de pensione quarum sunt quatuor Episcopi, et quatuor cujusdam vasalli sui.
Item omnia bona et jura ecclesia sua de quibus potest constare, quad ad ecclesiam suam seu ad homines et ministeriales ecclesia spectant, qua protestatur ecclesia sua et bominibus suis salva esse. Super quibus articulis etc.
Procurator habet ad Ann. 1307. & quae ad eum notavi

Prachtig vanzels, mar van zok Letien kan ik gien ei bakken. Ik kreeg ok een stokkien fotokopie mit tekst uut 1304, ik vun et niet te lezen mar et leek meer op oold-Saksisch as ditte hier boven. Een specialist perbeert daor now een transcriptie van te maeken mar het daor wel wat meer tied veur neudig. En dan wi’k et origineel ok nog zien vanzels. Hoe dan ok, et is mi’j wel dudelik…

Wat vieren we eins...

Liekewel de 'kleine' as ok de 'grote' passe zit d'r wel gauw es naost as d'r schreven wodt over ‘et feest’ van Stellingwarf-700. D'r wodt dan zegd of schreven dat de Stellingwarven 700 jaor bestaon, mar dat is een misrekinge. Now bin ik ok gien geleerde mar ik hebbe mi'j d'r wel zovule in inlezen da'k een hiel klein betien doel hebbe waor et omme dri'jd.

Awwe van de laeste iestied of - meer as 10.000 jaor leden - beginnen te rekenen dan moej' je veurstellen dat hiel Nederlaand eins niet meer was as een delta, zeg mar de uutlopers van de grote revieren, de Rijn en de Maas die heur - veurnaemelik - sni'jwaeter vanuut de Alpen naor de Noordzee ofvoerden. Zoas Zeelaand now nog is, was doe hiel Nederlaand zoe’n betien, mar dan nog leger. In al die uutlopers ontstonnen nao verloop van tied plakkies in ‘t waeter die over langere tied dreuge staon bleven, allemaole eilaanties (daenk hierbi'j ok an de Waddenzee). Al riekelik gauw ontstaot op zokke plakken dan wat begruuïnge en komt et diereleven langzem op gang. In die vroegere tieden was de meenske vaeks op jacht veur zien daegeliks maoltien en dat wollen ze - doe ok al - et liefste zo makkelik meugelik bi'j mekeer scharrelen. As de eerste Stellingwarvers now uut de buurt van Munster, uut de meer noordelike streken van Duutslaand of van beide kaanten wat kwammen, is niet hielemaole wis mar dawwe van oorsprong uut Duutslaand kommen staot wel vaaste. Van et zuden uut kwammen bewoners mit Fraanse invloeden die beneden de grote revieren van vandaege-de-dag wonen bleven, en van et oosten kwam et volk waor de Stellingwarvers een overbliefsel van binnen. Tot die laeste groep meuj' eins alle kroem- of platpraoters (Nedersaksen) wel rekenen, van Grunningen, Drenthe, Overiessel tot in de Aachterhoeke an toe. De Friezen kommen nao een protte ommezwarvings lichtkaans meer uut de nog noordeliker streken, van Denemarken en Noorwegen, zo wodt algemien anneumen. Al mit al meu'we dan ok gerust annemen dat et eerste - nog drassige mar toch ok wat - dreuge Stellingwarfse laand mit de aldereerste roegte en boompies hier zo tussen de 10 en 5.000 jaor leden ontstaon is. Dat is wel even wat aanders as 700 jaor!

Waor zaand en waeter is daor kan wat gruuien en kun dan ok dieren leven. Waor dieren te vienen binnen komt de meenske mit zien iewig jachtinstinkt ok al gauw om de hoeke kieken. Reken mar dat d'r rond et begin van oonze jaortelling - now roem 2.000 jaor leden - of lichtkaans al even eerder, hier doe de eerste meensken (Nedersaksen) hennetrokken veur de jacht. Op dit ni'je sompige laand was et bliekber goed eten. Daegeliks van Duutslaand hier henne om eten te zuken was doe niet zo ienvooldig en een protte zetten heur hier dan ok te wonen. Van tegen de tied van et jaor 1.000 is d'r vandaege-de-dag al vule meer bekend over disse streken en d'r wodt dan ok vaeke zegd dat et Nedersaksisch (waor et Stellingwarfs praot) toe rekend wodt hier rondomme et jaor 5.. of 600 al drok praot wodde. Om even te vergelieken: et Nederlaans (ABN) is eerst van de jaoren rond 1600, en dan ok nog mar krek zoe'n 400 jaor oold.

Wie, wat en waoromme biwwe eins Stellingwarvers? Een appat slag, die Stellingwarvers. Dat is trouwens niet van de laeste jaoren mar dat zit oons in et bloed. Wi'j Stellingwarvers staon d'r al herwerts jaoren omme bekend dawwe van oonze vri'jhied holen, en dawwe gien tegenspraoke dulden. Van gieniene. Onderdaonig wezen kuwwe niet en an et betaelen van belasting hebben Stellingwarvers - ok vandaege-de-dag nog - een glundige hekel. Ok dat is niet van de laeste tied. Tegenwoordig bedaenken ze in De Haag, Liwwadden en alderdeegst hier in Oosterwoolde en Wolvege de iene nao de aandere ni'je belasting: vliegtax,
millieuheffing, honnebelasting, btw, ozb, en gao zo mar deur. In vroeger jaoren - zo rond et jaor 1000 - konnen ze d'r trouwens ok al wat van. Doe hiette et dan wel gien belasting, mar nuumden ze et 'schatting'. Ie mossen schatting ofdregen. An wie? Op 't heden an de poletiek, doedertieden veural an de karke. Haost alles was doe trouwens al van de karke.

In oons geval mowwe vroeger schatting an de Bisschop van Utrecht ofdregen, die et onder oftrek van zien eigen kosten dan weer deurgaf an zien grote baos, de Paus in Rome, baos van et grote Romeinse Riek. Bliekens hiele oolde pepiereboel weren d'r doe dan ok een hiele protte die die schatting gewoon betaelden, mar - en ie raoden et al - de Stellingwarvers niet. Wi'j vertikten et om die rieke Paus en zien loopjonge, de Bisschop nog rieker te maeken as dat zi'j al weren. Rond et jaor 1300 wodde die Bisschop daor een betien lelk omme. Now ja, een betien... Die al een protte het wil vaeks nog meer hebben en hi'j hadde in Utrecht uutvunnen dat d'r op de aarme zaandgronden in Stellingwarf nog wat keuterboerties huusden waor hi'j niks van kreeg, hoogstens heufdzeerte. Dat mos en zol aanders. Hiel veurzichtig leut die Bisschop - Guido (ok wel: Guy of Gweide) van Avesnes was zien naeme - hier in de omkrieten, argens bi'j Kuunre eerst es een klein husien zetten om oons wat in de smiezen te holen. Bliekber vun hi'j et hier wel geriefelik wonen - of was et een deurdochte taktiek? - want even laeter bouwde hi'j een soort van een kesteel vlakbi'j Vollenhove, et zonuumde 'Oldenhuijs'. Daor in dat kesteelachtige huus zal hi'j de plannen uutbruded hebben om die vri'je Stellingwarvers wel es even mores te leren… Dat is de man liekwels min bekommen.

Doe die malle Bisschop een peer daegen op reize was trokken de boeren van de Vri'je Naosie Stellingwarf dwas deur de modder, et vene en de moerassen op naor dat kesteel bi'j Vollenhove en gongen daor slim tekeer. Roven, stelen, plunderen, vanalles in de braand stikken en gao zo mar deur. Mit döskvlegels, huj- en dongvörken, en meer van zok ark zowwe die Bisschop wel es even een toontien leger zingen laoten. We hebben et liekwels niet opredded en et het een protte Stellingwarvers doe letterlik de kop kost. Mar goed... Een Bisschop hadde doedertieden een sleutel van de hemelpoort en hi'j zol d'r wel es even veur zorgen dat die minne Stellingwarvers daor niet naor binnen gaon konnen. Hi'j ontzegde oons de hemel mit een karkelike straf. Hi'j dee oons in de ban. Dat was doe, in 1309 niet zo mooi. Vandaege biwwe d'r eins wel wat bliede omme want laot díe brief, die banbrief now krek et an now toe ooldst bekende dokement wezen waor de naeme Stellingwarf letterlik in veurkomt.

En laot sneuper in de historie, Anne van der Helm uut Donkerbroek, die 700 jaor oolde brief now vunnen hebben in archieven in Utrecht! Daoromme vieren we dit hiele jaor rondomme in oonze beide gemienten Oost- en Westaende een betien feest. Niet omreden et laand (terra) Stellingwarf 700 jaor bestaot of dawwe doe rond et jaor 1309 de slag om et kesteel van Vollenhove verleuren hebben vanzels, mar omreden et al zo lange leden is - en now dan krek 700 jaor - dat de naeme Stellingwarf op pepier bekend is, en dat et stok pepier vunnen is waor dat zwat op wit op staot.

Good Oold-Stellingwarf

Et super feestjaor Stellingwarf-700 is mit et strieken van de vlagge bi'j de karke van Berkoop ofsleuten. D'r wodt deur de blispoters mar gewoon an veurbi'jgaon dat d'r lichtkaans toch een dokement is mit et jaortal 1304 en now bleek oons laestdaegs ok nog es dat Stellingwarf al rond 750 tot 700 jaor véúr Christus al nuumd wodt. We hebben et dan over de tied van de profeet Jesaja want in de Stellingwarfse vertaeling van et biebelboek Jesaja staot bi'jglieks in (Jes 33:19): "Ie zien dat onbeschaemde volk niet weeromme, dat volk mit zien tael daj’ niet verstaon, zien vremde kroempraoteri’je."

Ie hoeven d'r dan ok niet veur deurleerd te hebben, dit kan vanzels niet aanders as op de Stellingwarven en et Stellingwarfs slaon. Een onbeschaemzem volk, nog altied. Een tael diej' niet verstaon, dat is veur pattie butenstaonder nog zo. En dan dat woord 'kroempraoteri'je', dudeliker kan et haost niet.

De profeet Jesaja leefde zo rond 750 tot 700 v.Chr. en et is oons dan ok wel dudelik dat Stellingwarf en et Stellingwarfs onderdehaand gien 700 jaor mar alderdeegst zoe'n 2700 jaor leden al beston...