Chattael

Weeromme naor Essays
Weeromme naor Stellingwarfs
Home


Chattael

In bi'jglieks et Chinees wodden kleine (stokkies van) verhaelties schreven in ien kerakter. In chattael gaot et ongeveer krek zo...
;-)   = ik moet d'r omme lachen (3 tekens ipv 23)
;-))  = ik moet d'r slim hadde omme lachen (4 tekens ipv 34)
;-))) = ik moet d'r alderheisteliks slim omme lachen (5 tekens ipv 44)

Waoromme kuwwe - ok in et Nederlaans en alderdeegst in et Stellingwarfs - niet weeromme naor et tekenen van wawwe bedoelen om over te brengen..? In sommige haandleidings gebeurt dat trouwens al..!


Vier ton chattael over de Friese balke...

D'r wodt de laeste tied - alderdeegst ok deur serieus volk - een protte andacht besteded an sms-en en msn-en, en dan veural de tael die daortoe heurt of rekend wodt. Ten onrechte wodt deur pattie meensken et twitteren en hyven ok wel rekend tot et sms-en en msn-en, mar dat is onzin vanzels. Bi'j et hyven dri'jt et et meerste om et hebben van zo vule meugelik virtuele vrunden en kammeraoden en wodt d'r inhooldelik vaeks niks zegd mar wel in gewone zinnen. Now ja, gewoon. En twitteren gaot veural in kotte zinnen mar daor wo'n meerstal ok gewone woorden in bruukt. Rond et fenomeen sms en msn heur, lees en zie ik trouwens een hiele protte onzin om dit verschiensel henne; bellegies en klepels, bin 'k bange...

Laot mi'j ok een stientien an die stomme diskussie bi'jdregen want et moet niet malder wodden, now d'r serieus naodocht wodt over et toekennen van een peer euroton an subsidie om sms-tael eerst omme te staveren naor alderdeegst et Frysk en dat dan vaaste te leggen. Oons eigen sSr wodt dan ok (weer) op een idee brocht vanzels en moet ok zo neudig een protte centen hebben veur alweer een onzinnig prejekt. Laot ik perberen de belachlikhied an te tonen veur et beschikber stellen van oonze belastingcenten veur dit onmeugelike prejekt.

Et ienigst waorneembere kenmark van chattael is de snelhied. De bruukte en waorneembere tael op een schaarm(pien), mit al zien ofkottings waoj' zonder muuite zinnen van tien woorden in weerommebrengen kunnen tot twieje: 'hoest paw' (hoe is et mit jow. Pas op, oolden kieken mit). Dit is alliend mar een an te leren techniek, krek as bi'jglieks et steno of gebaorentael. Die techniek is dan ok niet warkelik van belang mar gewoon an te leren, krek as aandere vremde taelen. Et bruken van chattael dri'jt om snelhied. Begriep me goed: snelhied, veural in et daenkperces...

Lao'k eerst es wat meugelike daenkwiezen beschrieven en uut aende zetten mit et netuurlike daenken. Disse wieze van daenken liekt nog et meerst op et 'instinkt' wat bi'j haost alle diersoorten arfelik bestaot. Hier liggen een hiel beparkt tal petronen in vaaste die deur een hiel beparkt tal gevuulssnaoren (sensoren) anstuurd wodden die dan een hiel beparkt tal (spier)akties in gaank zetten kunnen. Dit daenken wodt eins alliend mar bruukt om te (over)leven, deur de oerdriften: eten, drinken en te viezerikken om jezels en daormit de soort in staand te holen. Op een wat hoger plan staot et logisch daenken. Disse vorm van daenken is wat een veredelde vorm van et insleten netuurlike daenken, veurnaemelik baseerd op herhaeling van heugenschop. Een volgende stap is et numerieke of rekenkundige daenken. Votberdurende op et logisch daenken wodt in de heugenschop beweerd wat de veurdeligste (meerst effektieve) wieze van aktie ondernemen bleek te wezen is, onder verschillende omstanigheden.

We naoderen onderwiels et kognitieve daenken van een grote gegevensbaank mit een protte weten, kennen en herinneren. Bi'j et numerieke daenken was de eigen waorneming maotgevende. In et kognitieve daenken wodt ok de meugelikhied tot nao-aepen toevoegd. We nemen waor hoe aanderen effektiever heur eten of sekspartner bemachtigen en kun die gedregings naodoen. Weer een stap veerder kowwe langs et lateraole daenken. Disse daenkwieze liekt dan wel al een betien op een kreatieve vorm van daenken, mar schien bedriegt. Et is meer een willekeurige (random) keuze van et kognitieve daenkpetroon.

Bi'j alle an now toe nuumde daenkmeugelikheden is in principe de hieltied alliend mar iéne uutkomst mit iéne aktie meugelik. Et kreatieve (divergente) daenken kan him een tal meugelike oplossings heugen, en alderdeegst wat ni'je meugelikhied (een miks van kognities) toevoegen om daor de beste aktie uut uut te zuken, rekinge hooldende mit de omstanigheden. De tegenhanger van et kreatieve daenken is et analytische (convergente) daenken waorbi'j now krek zovule meugelik meugelikheden uutsleuten wodden om tot iéne uutkomst mit iéne meugelike aktie te kommen.

Wat het dit allemaole mit chattael te maeken? Now, eins niks aj' niet meer as de hierveur nuumde daenkmeugelikheden tot je beschikking hebben, en dat hebben de meersten van oons niet. Al disse daenkwiezen bouwen de hieltied vot (ontwikkelen, evalueren) op de veurige vorm van herinnering, weten en kennen mit iederkeer alliend mar een slim beparkte toevoeging. Dat die toevoeging altied beparkt is het ok alles te maeken mit de standerd norms en weerden van de kultuur waor et individu him in manifesteert en de ontwikkeling van et daenken, an- of krek ofleerd wodt.

Nog lange niet volmaekt en onderwiel - ok nog es altied - buten de norm plaetst (en dan ok as 'niet gewenst' bestempeld), meugelike volgende daenkwieze zol et dynamische daenken nuumd wodden kunnen. Een stark associatieve daenkwieze die een protte overienkomst het mit chaos en dan ok mit de chaostheorienen. Lichtkaans is disse wieze van daenken in de eerste helte van de veurige ieuw deurontwikkeld mit de introduktie van een protte bruukte ofkottings (WVS, PTT, NS, AOW, BiZa, e.z.v.), mar veural ok onder invloed van de vri'je hippie- en provotied en de opkomst van de tillevisie mit een protte kotte mar hevige emotionele (clip-)mementen.

Disse meniere van daenken kan op laetere leeftied anleerd wodden mar is vandaege-de-dag vaeke ok al op jonge leeftied (overarfd) anwezig en gaot richting et autistisch daenken. In disse daenkwieze hoeft de uutkomst - en de daoropvolgende aktie dan ok - hielemaole niet et risseltaot van alle veurige daenkwiezen te wezen, zo liekt et, en zal grif deur iene die dit - hogere - daenknivo niet beriekt het, niet begrepen wodden (kunnen). Hier nemt de autistisch geneigde (AG) ofscheid van de neuro-typical (NT) veurwat zien of heur daenkwereld angaot. Dit is de wereld van de top-chatter. De perfekte kombinaosie van (neiging tot) hassessnelhied (adhd-achtig) in een miks mit de warschienlikhiedsleer van de chaostheorie.

Een tal chatters, onder etzelde dak of over internet of tillefoon en meugelik verspreided 'all over the world', belen heur in krek as ze gezaemelik in iene ruumte (kaemer) zitten. Iene zegt as zender een gedaachte vanuut zien eigen (chaotisch?) geheugen. Aanderen in dezelde ruumte ontvangen dit signaol, associëren en interpreteren et ieder op zien eigen wieze en hebben middels de oerdrift de neiging - mar dan wel - vanuut de eigen chaostheorie te reageren. Dit kan een 'pas' of een 'call' inholen, niet reageren of et gevecht angaon. Maegies en vrouwluden vertonen overwegend een pas-gedrag, jonges en manluden daorentegen zullen meerstal et gevecht angaon en zullen zo gauw meugelik de zendende perti'j van repliek dienen willen.

Veur de NT-(gewone)toeschouwer zal dit mar zelden een deurdocht en liekwichtig bescheid wezen en et - nog altied veur de NT-toeschouwer - meerstal alle kenmarken van willekeur hebben (hoewel dat pertinent niet zo is!). De pas-ser zal bi'jkaans altied de verliezende perti'j wezen, en wie wil daor now bi'jheuren? Wis, deur op zien minst wat te roepen impeneer ie al, en aj' een protte roepen zit daor zo now en dan misschien ok wel es een winnend bescheid bi'j. Dat is nog de hieltied de latent anwezige oerdrift van (over)leven en besleiferen uut et begin van dit betoog. Mar is dat protte roepen van onzin wel zo onzinnig as dat et deur de NT-toeschouwer waorneumen wodt?

Hoe komt een chaotisch liekend bescheid op een vraoge eins tot staand? Now, et van de zender ontvongen signaol wodt niet letterlik mar wodt vanof et eerste woord mingd mit een protte eigen dynamisch associatieve gedaachten ontvongen. Meerstal bin die associaosies niet drekt konkreet mar wodden alderdeegst as groepen associaosies mit-ontvongen. Een ienvooldig veurbeeltien van een meugelike twiespaok:

     A. "Gaoj' d'r t'aovend nog op uut?"
     B. "Ik hebbe die film al es zien."
     A. "Het je moeke die veur je kocht?"
     B. "Mien vader woont in Amsterdam."

Dit is gewoon een goed gesprek tussen A. en B. In de vraogstelling van zender A. wodden bi'j B. de belangriekste woorden 'uutgaon' en 'aovend' van A. ontvongen en on-line dynamisch mingd mit eigen herinnerings waj' mit 'uutgaon' (kroeg, femilie/vrundenbezoek, bioskoop, e.z.v.) en los daorvan mit 'aovend' (tv-kieken, slaopen, enz.) doen kunnen. 'Aovend' (passief) is om tal van redens ondergeschikt an (et aktieve) 'uutgaon', en op aovend wodt dan ok niet reageerd. Een heugenschop van B. is zien laeste uutgaons(aovend) waorbi'j B. een bezuuk brocht an een bioskoop waor hi'j een film Xxxx zien het die bliekber indrok maekt het. De vraoge van A. wodt dan ok begrepen as: "Gaoj' t'aovend naor de bioskoop om de film Xxxx te zien?" Et bescheid "Ik hebbe die film al es zien." is dan ok niet zo vremd, en B. geft dat dan ok deur an A.

A. ontvangt 'film' en 'zien'. Hi'j het ok wel es een film zien en associeert dat mit et mement doe hi'j tegere mit z'n moeke was, en ze hebben doe in de stad eerst nog een ni'je trui kocht. A. verwisseld de veur him niet interessaante film mit de vule belangriekere trui en zien moeke, en wil now van B. weten as die zien moeke ok wel es een trui veur him kocht het. B. ontvangt 'moeke' en 'kopen' mar doe hi'j veur et laest wat belangrieks kocht het was dat tegere mit zien vader, mar zien oolden bin onderwiels uut mekeer en zien vader woont now in Amsterdam en dat Va now in Amsterdam woont wodt de belangriekste associatieve gedaachte en repliek.

Et dynamisch associatieve (be)daenken van een vraoge of antwoord hoolt trouwens niet op mit et stellen van de waorneembere vraoge of et geven van bescheid. Et daenken blift pattietoeren krek zo lange aj' wakker binnen (wakkerdurend) deurgaon en mingt him de hieltied mit et (be)daenken over een meugelik volgende vraoge of antwoord, of aanders wat eigen gedaachtes naor anleidinge van de eigen gevuulssnaoren (sensoren). Hierdeur is et ok meugelik dat eerst nao roeme tied (menuten of alderdeegst uren) nog spontaon een bescheid uutspreuken wodt op een vraoge die lange tied leden steld is of een vraoge steld wodt over een onderwarp dat bi'j de neuro-typical (NT) al roeme tied leden ofhaandeld is. Zoks is trouwens hielemaole niet slim veur de (AG)ontvanger want die associeërt dat weer gewoon deur mit aandere gedaachten.

Waor de NT him lichtkaans maoteloos argert an disse vorm van konversaosie kan die tussen chatters liekewel gewoon - en vaeks zonder aende - deurgaon zonder daj' wat van onderling onbegrip tussen A. en B. bespeuren. Een dadde AG kan zonder perblemen en op ieder mement anhaoken in een bestaond gesprek. Zi'j hebben gewoon een goed sociaol gesprek, niet aanders as NT-ers die alliend een protte meer waorneembere en 'normaal' herkenbere woorden bruken uut de legere daenknivo's, die vaeke hinderd wodden deur de sociaol kulturele norms (zoks zeg ie niet, zoks doej' niet!). De dynamisch ontvongen antwoorden mit de eigen miks leveren deurgaons een positieve vervolggedaachte op. De AG zal negatieve gedaachten gewoonlik verdringen. Moch een negatieve gedaachte deur de omstanigheden (passief boven aktief) toch bovendrieven blieven dan zal de AG meerstal ofhaoken of alderdeegst dichte klappen.

Een NT zal de ruumte al vlogge verlaoten as d'r een dadde AG him andient in et gesprek. Mar ok mit drieje of - vule - meer (AG) meensken kan op dezelde wieze kommuniceerd, lacht en goeld wodden. Dit alles bi'j slot van zaeke vertaelen in kotschrift (chattael) is alliend mar een technisch detail en in wezen niet kenmarkend veur et gebruuk van chattael mar alliend mar et waorneembere (i.t.t. et kognitieve) pat, waor een NT hopeloos en zonder ienigst risseltaot in vaastelopt. De NT blift hangen in zien kognitieve daenkwieze die tekot schöt t.o.v. et dynamisch associatieve (niet deur de warre te haelen mit et statische lateraole associatieve) daenken.

Deur disse meniere van daenken en doen, luusteren en wat zeggen, aktie en reaktie is de bruukte tael niet te heinen in een vaast stremien. De waorneembere chattael kan hiel persoonlik tussen twie meensken bruukt wodden mar lieke makkelik regionaol, nationaol en alderdeegst internationaol. Et raekt onderdehaand wat uut de tied mar een protte van oons het et s.v.p. (Fr.: s'il vous plaît) vaast nog wel een protte bruukt. Plak de letters annenneer svp en ie hebben chattael, en aj' dat asjeblief niet gewoon zeggen mar mit naodrok haost uutraozen willen, dan schrief ie et mar in heufdletters: SVP. Over de hiele wereld koj' et Engelse pls (please) of et al eerder nuumde paw (parents are watching) vaeke tegen. Dit soort ofkottings zullen et vaeke winnen van de in streektael vertaelde ofkottings (okm, oolden kieken mit), en al hielemaole as de NT him d'r tegenan bemuuit. Taelpelisie domweg ofkotten tot tp warkt meerstal niet zo bi'j chatters.

Chatten is - liekt deur de chaos - veur een pat ok raoden. Een ni'jkommer zal een tal - meerstal universele - woorden en uutdrokkings al op veurhaand anleerd hebben. Een ni'jkommer zal liekwels ok eigen tael en ofkottings inbrengen - kan ok in dialekt - die naotied al dan niet deur aanderen overneumen wodden zullen. Dit verschiensel kowwe trouwens ok wel tegen in gewone spreektael van gewone meensken, daenk an kreten as 'oerend had', 'goeiemoggel', 'it ken net', ezv. Stel je veur as twie stomme (niet praoten kunnende) meensken face-to-face zitten te chatten op pepier in Chinese kerakters. Dit levert meer as in westerse taelen prachtige teksten op omreden tiedens et tekenen van een kerakter, dat kerakter vaeke niet ofmaekt wodt, en in dat geval dan ok feitelik wat aanders betekent as wat d'r tiedens de chatsessie mit bedoeld is. An bi'jglieks een bescheid in Romeinse siefers op de vraoge as de uutkomst zesse of twaelf wezen moet is et eerste teken van et volledige bescheid al genoeg: V =: 6 (VI), X =: 12 (XII). Een vremde (NT) zal hier liekwels vuuf en tiene veur lezen. In Chinese tekens gaot dit hiel veer. Chattael is hiel vlogge veroolderd en dan ok gehiel ongeschikt om te archiveren mit et doel om et naotied nog es nao te lezen en et onderzuken d'r van zal de hieltied verschillende risseltaoten opleveren.

Now, en daoromme bin et votsmeten centen awwe et over et vertaelen en vaasteleggen van de chattael hebben. Van woordeboeken wodt vaeke zegd dat ze al aachterhaeld binnen as de inkt nog nat is. Een woordeboek mit chattaelwoorden is al aachterhaeld aj' et eerste woord van et boek opschrieven zullen. Alderdeegst op internet koj' mar hiele kotte liesies tegen, en die bin vaeke ok al dateerd. Niet an beginnen, dan ok. Mit die peer ton bin liekewel in et Fries as in et Stellingwarfs vule betere dingen te doen...


© Piet/er Bult

In een wat aandere vorm he'k dit stokkien in 2009 andreugen as bi'jdrege in een diskussie over socioluïngistiek en chattael van perf. dr. Reinhild Vandekerckhove van de universiteit van Antwerpen (B).